Cũng như một số dân tộc khác ở Tây Nguyên, người Jrai ở Krông Pa có tập quán ở nhà dài. Nhà dài, thực ra là dạng thức của nhà sàn ngắn kéo dài. Chủ nhân có thể căn cứ vào số con gái của mình mà làm sẵn số gian để khi họ lấy chồng sẵn luôn chỗ ở; hoặc có thể chờ khi con gái lấy chồng thì mới nối thêm. Tuy nhiên, có một nguyên tắc là chỉ con gái cả mới được nối hoặc ở gian bên phải, tức là kế bên nơi ở của cha mẹ. Căn cứ vào số lượng gian nhà, người ta có thể biết có bao nhiêu bếp, cũng tức là chủ nhân ngôi nhà có bao nhiêu con gái đã bắt chồng.

Nhà dài của người Jrai ở buôn Mlah, xã Phú Cần, huyện Krông Pa. Ảnh: Phương Vi

Nhà dài xưa là một tập hợp niềm tin tâm linh, là sự chứng tỏ một thế lực của những gia đình khá giả, đông con cái; là sự chứng tỏ vị thế của gia đình, dòng họ với cộng đồng, thậm chí là một thế lực giữa làng này với làng khác. Bởi vậy, khi kiến tạo nên nó, người ta phải tuân thủ các lệ tục và nhiều điều kiêng cữ: Trước khi vào rừng chặt cây phải làm lễ cúng thần Rừng. Trên đường đi nếu gặp phải bất kỳ con vật nào, những người chặt cây phải quay về, ngày mai mới đi tiếp. Chặt được cây mang về phải làm lễ cúng, dựng cột lên, cúng. Sau khi ngôi nhà hoàn thành lại làm lễ cúng. Tính ra, để hoàn thành một ngôi nhà, chủ nhân buộc phải trải qua 5 lễ cúng. Cho đến nay, ở nhiều buôn làng, chủ nhân ngôi nhà vẫn tuân thủ các lễ thức và những điều kiêng cữ này.

Điều đặc biệt là dù không gian vượt hẳn nhà sàn ngắn, nguyên tắc bố trí trong một căn nhà dài vẫn không thay đổi: Gian giữa bao giờ cũng là trung tâm. Cửa lớn được trổ thẳng chính giữa gian, là nơi chủ nhà dùng để tiếp khách và các sinh hoạt cộng đồng. Phía bên trái là nơi ở của các thành viên theo thứ tự và cũng là nơi sinh hoạt chung của cả gia đình. Khách lạ không được vào khu vực này. Bên phải là khu vực dành riêng cho vợ chồng chủ nhà. Mỗi gia đình nhỏ sống trong nhà dài đều có một bếp riêng, đồ gia dụng riêng. Trừ những vật gia bảo như chiêng, ghè, họ không bao giờ dùng của nhau dù là thanh củi hay chiếc bầu đựng nước. Có lẽ, một phần do tuân thủ nguyên tắc này nên dù chung sống trong một ngôi nhà đông đúc, có khi đến 6-7 gia đình, cũng rất hiếm khi xảy ra việc tranh chấp quyền lợi hay xích mích, cãi cọ nhau.

Theo già làng Nay Chroeng-chủ nhân của một trong những căn nhà dài truyền thống đẹp nhất buôn Mlah (xã Phú Cần) thì điểm khác biệt của nhà dài Krông Pa với nhiều nơi khác là gầm sàn rất cao, thường là 2,5-3 m; sàn nhà cũng cao hơn, tạo nên một không gian ở thoáng mát.

Hiện nay, theo xu thế đời sống mới, con cái khi trưởng thành đều làm nhà ở riêng. Những căn nhà dài đôi khi chỉ còn 1-2 hộ cư trú, dù vậy thì những nét xưa vẫn được phần đông đồng bào bảo tồn nguyên vẹn. Nhiều căn nhà dài còn được nâng cấp bằng các loại vật liệu mới khiến không gian buôn làng vừa mang bản sắc truyền thống vừa mang nét văn minh, hiện đại. Đây là điều rất đáng quý cho mục tiêu phát triển du lịch mà huyện Krông Pa nên khuyến khích, phát huy.